Door de uitvinding van de staakmolen werd het graafschap Vlaanderen 1000 jaar geleden, de innovatieve bakermat van de windmolen. Eeuwenlang voorzagen molens ons van brood. Hierdoor speelden ze een bijzondere en boeiende rol in onze samenleving. Jan Stel bezocht op Open Monumentendag de pas geopende en volledig gerestaureerde Gansakkermolen in Sint-Amands.
De Schelde is een oude rivier. Miljoenen jaren heeft ze klimaat- en zeespiegelverandering doorstaan, totdat de mens zich tienduizenden jaren geleden ook liet zien. Neanderthalers en wij jaagden in het gebied. De Romeinen brachten legerkampen, heerbanen en watermolens. De warme Middeleeuwse klimaatverandering bracht economische ontwikkeling, voorspoed en urbanisatie, waardoor het graafschap Vlaanderen tot bloei kwam. Uiteindelijk ontstond het huidige België en onze tijd van industriële ontwikkeling, bevolkingsgroei, welvaart en urbanisatie. De Schelde ziet het, op het rustige tempo van een getijdenrivier, allemaal aan. Voor haar zijn mensen vervuilende, bezige bijen.
Windvangers uit Vlaanderen
De geschiedenis van Vlaanderen is nauw verbonden met molens. Zo’n 1000 jaar kenmerkte de windmolen het landschap in de Nederlanden, naast de water – en rosmolens. De laatste werd door dieren, zoals paarden, aangedreven. Met de uitvinding van de staakmolen, ergens in de 10de eeuw, werd het graafschap Vlaanderen de bakermat van een reeks van innovaties op dit gebied. Evenals de stoommachine vele eeuwen later, markeert de uitvinding van de Vlaamse staakmolen een kantelpunt in de geschiedenis. De molen is een mechanisch hoogtepunt. De houten molen balanceert immers op een naar alle windrichtingen verdraaibare of, in de taal van de molenaars, verkruibare eiken staak of standaard. Het geheel is een subtiel spel tussen evenwicht, kracht en beweging. Met een bezoek aan de Gansakkermolen stap je in een ander tijdperk, met zijn door de natuur bepaald tempo en ritme.
Met een bezoek aan de Gansakkermolen stap je in een ander tijdperk, met zijn door de natuur bepaald tempo en ritme
Uiteraard werden molens verder ontwikkeld en naast het malen van graan, ook voor andere taken gebruikt. Er ontstonden een reeks van gespecialiseerde molens, zoals de olie-, polder-, zaag-, papier en buskruitmolens. Vlaamse abdijen hebben een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling hiervan. Zo gauw het mogelijk was de windkracht te oogsten, kwam de belastingdienst kijken. Hierdoor kreeg de landheer het recht om de wind te gebruiken en een molen te drijven in ruil voor het jaarlijkse windgeld. Molens werden overigens vaak door de molenaar gepacht, omdat ze de investering niet konden betalen.
Gansakkermolen uit en in de wind
Sinds 1797 drukte de Gansakkermolen, een koren- en moutmolen, zijn stempel op het Geelse stadsbeeld. Langzamerhand werd hij opgeslokt door de vele uitbreidingen van deze stad in de Kempen. Hierdoor werd de windvang steeds minder. Dat was heel vervelend, want wat is een windmolen zonder wind? Ondanks de in 1981 verkregen status van beschermd monument, raakte hij in verval. In 2014, werd de molen afgebroken, verkocht aan de Koninklijke Vereniging voor Natuur- Stedenschoon (KVNS) en geadopteerd door onze gemeente.
Samen met de Stichting Kempens Landschap tovert de gemeente deze historische plek om tot een levendige en voor fietsers en wandelaars goed bereikbare ontmoetingsplek, waar je ook kunt genieten van een kop koffie
De vakkundige restauratie werd gedaan door de molenbouwer Wim Adriaens uit het Nederlandse Weert. Hij is de zevende generatie van deze bekende molenmakersfamilie uit de 18de eeuw. Zij lieten de Gansakkermolen als een feniks herrijzen bovenop een bestaande molenbelt van Sint-Amands. Daar heeft tot 1903 een gelijkaardige Schelde- of Koutermolen gestaan. Deze in de 13de eeuw gebouwde houten korenwindmolen langs de Schelde, is nu in ere hersteld. Samen met de Stichting Kempens Landschap, (SKL) tovert de gemeente deze historische plek om tot een levendige en voor fietsers en wandelaars goed bereikbare ontmoetingsplek, waar je ook kunt genieten van een kop koffie.
Open Monumentendag
Op Open Monumentendag, twee dagen na de formele feestelijke opening, werd de Gansakkermolen in al zijn nieuwe glorie aan het publiek gepresenteerd. Ik was er vroeg bij, evenals tientallen andere nieuwsgierigen. Het krappe onafgewerkte parkeerterrein stond al bijna vol met auto’s. De Heras bouwhekken waren versierd met vrolijke SKL-vlaggetjes. De Stichting had een prijsvraag georganiseerd. Wanneer je vier vragen goed beantwoorde, mocht je een zwier aan het rad van fortuin geven. Dat alles werd in goede banen geleid door Katrien van de SKL.
Omdat de eigenaar van de Beansaway Coffee Bar zich nog aan het installeren was, besloot ik in de rij te gaan staan voor een bezoek aan de molen. Molenaars vangen je op; “nog twee mensen” zeiden ze tegen elkaar. Ik vroeg mij af wat mij dan zou overkomen. Ik was de derde persoon af die het trapje van de berg opklom en werd naar de indrukwekkende staart van de molen gestuurd. Daar bekeek ik hoe men de steile trap naar de ingang van de molenkap beklom. Een jonge vrouw met twee kinderen had haar handen vol, terwijl een wat oudere dame geduldig achter hen aan de trap op klom.
Als laatste kwam ik op de galerij aan en liep de molen in. Daar werd de groep in tweeën gespitst. De ene helft ging naar boven om de twee maalkuipen te bekijken. Ik bleef beneden en volgde de enthousiaste uitleg van molenaar Kjell. Op mijn vraag vertelde hij mij dat er zes molenaars zijn, waarvan twee afgestudeerd. Ze zijn allemaal vrijwilligers en hebben in hun vrije tijd een opleiding van één jaar gevolgd. Na een half jaar is er een theoretisch examen, waarna men vervolgens 100 uur ervaring opdoet op andere molens voor men zich molenaar mag noemen. Een molenaar is ook nu nog een echte ambachtsman. Zo regelt hij de snelheid van de wieken door er afhankelijk van de windsterkte, molenzeilen met verschillende oppervlaktes op te leggen. Hij zorgt er ook voor dat de molen recht in de wind wordt gedraaid en gestopt (vangen) als het te hard waait.
6 vrijwillige molenaars, van wie 2 afgestudeerd, volgden in hun vrije tijd een eenjarige opleiding met examen en 100 uur praktijkervaring bij andere molens, want een molenaar is ook vandaag nog een echte ambachtsman
Het bezoek aan de tweede verdieping was zeer de moeite waard. De organisatie ervan was wel komisch, omdat de andere groep eerst de behoorlijk steile en smalle trap af moest zien te komen. Dat lukte uiteindelijk. De twee kinderen en hun zeer bezorgde moeder, kwamen veilig beneden aan. Op het moment dat de eersten naar boven wilden gaan, bleken er nog een reeks nakomers naar beneden te moeten. Die zijn er immers altijd. Al met al was het een gezellige boel en was iedereen behoorlijk onder de indruk van deze schitterend gerestaureerde Puurse molen.
De Molen als cultureel erfgoed met een erotisch tintje
Windmolens hadden een opvallende plaats in het Vlaamse landschap en daardoor ook in de (schilder)kunst. Meesterschilders, zoals Pieter Brueghel (ca.1525-1569) en zijn nakomelingen, evenals Jeroen Bosch (ca. 1450-1516), gaven de windmolen een belangrijke plek in hun schilderijen. De windmolen werd een stijlfiguur en werd als medium tussen hemel en aarde (af)geschilderd. Later namen Nederlandse schilders, zoals Jacob van Ruisdael (1628-1682), dit over. In de Lage Landen drukten de molens immers een grote stempel op het economische en maatschappelijke leven.
Onze voorouders zagen in een windmolen veel meer dan een ingenieuze machine die graan maalde. De molen was in hun korte bestaan een symbool van macht, van huwelijk en voortplanting, van hoop, van toekomst en van de voortschrijdende tijd, van noeste vlijt én van erotiek en losbandigheid. Op elkaar wrijvende molenstenen en de omvorming van zaad en graan tot levenwekkend meel en brood, de graanzak die buiten hing en de grote molenstaart, riepen seksuele en erotische fantasieën op.
Molens in stedelijk gebieden kregen dan ook tot de verbeeldingsprekende namen, zoals het Arendwijf, de Bordeelmolen, de Duvelinne, de Grijpsack, de Helse Draecke, de Schudzak, de Wijde kont, enz. Maar molens waren ook symbolen van zware arbeid en kwelling die Jeroen Bosch verwerkte in zijn helse taferelen. De molenaar, zijn vrouw en zijn dochter, zijn knecht en zijn kat pasten perfect in dit plaatje. Zij speelden de rol van verleiders, vrienden van de duivel of kwade geesten.
Een bezoek aan deze prachtig gerestaureerde windmolen aan de boorden van de eeuwige Schelde is zeer de moeite waard. Vooral als je even over het hekje stapt en door een weide met bloemen loopt om een foto van de voorkant ervan te maken. Er is een gezellig terras dat wacht op een uitbater die de fietsers en de wandelaars van een kop koffie kan voorzien.