Al jaren tuft en puft het stoomtreintje van de vzw Stoomtrein Dendermonde-Puurs op de zomerse zondagen voorbij ons appartement. Heen en weer: van Dendermonde naar Puurs en van Puurs naar Dendermonde. Oude nostalgie herleeft wanneer je de stoomfluit vrolijk hoort fluiten in de verte. Steenkooldonkere wolken kolken uit het schoorsteentje van de dappere blauwe Wase Kleiputter die met een handjevol mooi gerestaureerd wagons richting Puurs trekt. Op dit eindpunt in het Puurse centrum wacht de koffie, een pint of een duvel én het toilet. Daarna puft het vrolijke treintje weer van Puurs naar Dendermonde dat nu het eindpunt is. Het doet me denken aan het liedje Heen en weer van drs. P. uit mijn jeugd.
De stoomtrein – een ander tijdperk
Destijds was een stoomtrein iets heel moderns, nu is het ouderwets en nostalgisch. Velen van u zullen zich die machtige, roet uitbrakende machines met enorme wielen en drijfassen nog wel herinneren. Het was de Engelsman Thomas Savery die, in 1698, de eerste, nieuwe stoommachine uitvond om ervoor te zorgen dat kolenmijnwerkers geen natte voeten kregen. Hij kwam in contact met zijn tijdgenoot Thomas Newcomen, die zijn ontwerp in 1705 verbeterde. Het was echter James Watt die de Newcomen stoommachine, vanaf 1765, ontwikkelde tot het allround en economisch rendabele werkpaard van de Britse industriële revolutie, die rond 1750 begon.
Destijds was een stoomtrein iets heel moderns, nu is het ouderwets en nostalgisch
Het idee erachter was dat zowat alles wat door mensen, dieren, wind en water werd bewogen, door stoom kon worden vervangen. De economische, maar vooral de sociale gevolgen hiervan waren groot. Ambachtelijke en kleinschalige werkplaatsen groeiden uit tot grote fabrieken. Ze vormden samen een grootschalige industrie. Hun producten werden goedkoper, waardoor steeds meer mensen zich deze konden veroorloven. De keerzijde was het ontstaan van de sterk vervuilde industriesteden, vrouwen- en kinderarbeid, enz. De opbrengsten van het vooruitgangsgeloof kwamen vooral bij de rijkere klasse terecht. Daardoor kwam er ook een moeizaam proces op gang, waarbij iedereen deelde in de groeiende welvaart.
Stoom veroverde de wereld. Om te beginnen in België. Smokkelaars brachten de Britse technologie naar het door de Fransen bezette land. Slechts tien jaar nadat in Engeland de eerste passagierslijn was gerealiseerd, openden de Belgen op 5 mei 1835, de eerste spoorlijn op het Europese continent tussen Brussel en Mechelen. België, met Verviers (laken), Gent (katoen) en Luik (ijzer en staal), werd de koploper van de industrialisatie op het Europese vasteland. België, de bakermat van de Britse industriële revolutie op het Europese continent, heeft een grote historische CO2-uitstootschuld.
De opbrengsten van het vooruitgangsgeloof kwamen vooral bij de rijkere klasse terecht
De keerzijde van de medaille
Het vooruitgangsgeloof heeft ons ontegenzeggelijk vernieuwingen gebracht en uiteindelijk tot onze huidige welvaart geleid. Vanaf het begin is er echter sprake van een scheefgroei en uitbuiting van anderen. Nog beroerder wordt het als we onze volledig uit de hand gelopen relatie met de natuur, waarvan wij slechts een onderdeel zijn, bekijken.
De verschillende fasen van de Britse industriële revolutie, waarin steeds weer nieuwe technologie, zoals nu AI, centraal staat, zijn vanaf het begin de bedreiging van het milieu en daarmee van de mens zelf geweest. Zo veranderde het pittoreske stadje Manchester tussen 1800 en 1850, in een smerige en ongezonde industriestad. Hier joegen stoommachines vuile rookwolken in de lucht en loosden ververijen hun afval direct in de rivier. In Londen veranderde de Thames in een gevaarlijk riool vol besmettelijke ziekten. Dat was de directe prijs die men lokaal voor de vooruitgang betaalde. De Indirecte prijs, op het mondiale niveau, kwam pas bijna een eeuw later: de drievoudige planetaire crisis van vervuiling, klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit. Met de Britse industriële revolutie hebben wij een doos van Pandora geopend.
Te heet onder onze voeten
Dat is de titel van het nieuwe rapport dat de Nederlandse Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, RVS, op 21 juli uitbracht. Het is het zoveelste alarmerende rapport over de gevolgen van onze gigantische vervuiling die ook tot onze klimaatcrisis heeft geleid. De op de Nederlandse regering en de politiek gerichte boodschap is duidelijk: doe er wat aan!
In het nieuwe rapport waarschuwt de Raad voor de grote negatieve gevolgen van onze klimaatverandering. Het gaat dan om hittegolven met hittedoden, langdurige, hevige regenbuien en waterbommen met overstromingen, allerlei tropische ziekten die je nu ook in de Lage Landen kunt oplopen, tot de gezondheidseffecten van lucht- water- en bodemvervuiling. De algemene conclusie is dat de planeet ziek is gemaakt door onze vervuilende en verwoestende economische activiteiten. Dat, terwijl een gezonde planeet de juiste omstandigheden biedt voor een leefbaar bestaan.
De algemene conclusie is dat de planeet ziek is gemaakt door onze vervuilende en verwoestende economische activiteiten
In het rapport spelen planetaire grenzen een belangrijke rol. Dat begrip werd in 2009 geïntroduceerd door de Zweedse aardwetenschapper Johan Rockström. Hij stelde negen grenzen vast, waarbinnen de mensheid moet opereren om duurzaam gebruik te blijven maken van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet. Vandaag hebben we al zeven van de negen grenzen overschreden. De rest zal snel volgen als we niets veranderen.
Eén daarvan is onze klimaatverandering. Deze moedwillige overschrijding bedreigt onze volksgezondheid op talloze manieren. Hittestress, luchtwegklachten, hart- en vaatziekten, kanker en psychische aandoeningen zijn hiervan voorbeelden. Hetzelfde geldt voor de andere planetaire grenzen, zoals biodiversiteitsverlies, vervuiling en verandering van landgebruik. Hierdoor zit onze wereld in een nooit eerder gekende en zelfgemaakte existentiële crisis, waar de politiek voor weg loopt.
In het RVS-rapport worden drie oneerlijke ongelijkheden genoemd op het internationale en nationale niveau. Ten eerste blijkt dat mensen met de laagste inkomens vaak als eerste en het zwaarste de gezondheidseffecten van de veranderende planetaire omstandigheden ervaren. Dit komt o.a. doordat zij weinig middelen hebben om zich hiertegen te beschermen. Ten tweede dragen mensen verschillend bij aan het overschrijden van de planetaire grenzen. Mensen met een hoog inkomen dragen over het algemeen veel meer bij dan mensen met een laag inkomen. Ten derde is de verdeling van de lasten van maatregelen ongelijk. Juist de mensen met de laagste inkomens hebben relatief hoge financiële en maatschappelijke lasten door het huidige, zwakke klimaatbeleid. Hierdoor neemt volgens de Raad, het draagvlak af en het risico toe dat de bestaande ongelijkheden verder toenemen.
Heen en weer
Klimaatrechtvaardigheid is nog ver te zoeken in de Nederlandse, Belgische, Europese en internationale plannen. Dit ondanks bijna 30 klimaatconferenties en het Akkoord van Parijs dat tien jaar geleden met veel bombarie werd gepresenteerd. Op 18 juni 2025 nam de Vlaamse regering met een nieuw Energie- en Klimaatplan aan. Wereldvreemd als ze al jaren zijn, haalt Vlaanderen bij lange na niet de beoogde reductie van 47 %. Zelfs de eigen ‘ambitie’ van 40 % blijft steken op slechts 33 %. Niet lang daarna laat de Belgische regering weten dat het instemt met de Europese doelstelling om de CO2-uitstoot tegen 2040 met 90 % te verminderen ten opzichte van 1990. Begrijpt u het nog?
Onze overheden zijn al vele malen veroordeeld door verschillende rechtbanken op het nationale, Europese en internationaal niveau en toch neemt men zijn in Parijs afgesproken verantwoordelijkheid niet op
Onze overheden zijn al vele malen veroordeeld door verschillende rechtbanken op het nationale, Europese en internationaal niveau. Toch neemt men zijn in Parijs afgesproken verantwoordelijkheid niet op. Vooral Vlaanderen gaat stoïcijns voort op de ingeslagen doodlopende weg. Op 23 juli heeft het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, op verzoek van de VN, bepaald dat landen door het tekenen van het Akkoord van Parijs, inderdaad verplicht zijn het klimaat te beschermen. Niet handelen is geen optie én in strijd met het internationaal recht. Geïndustrialiseerde landen moeten daarin het voortouw nemen. Het spreekt vanzelf dat België, als springplank van de Britse industriële revolutie op het Europese continent, samen met de EU hierin het voortouw neemt.
Ondertussen rijdt de ruim honderd jaar oude Wase Kleiputter heen en weer tussen Dendermonde en Puurs. Eens waren de uitgestrekte opslagplaatsen van de firma Scheerders Van Kerckhove in Sint-Niklaas, haar domein. Daar was ze in de weer met bouwmaterialen. Nu is ze een herinnering aan vervlogen tijden in het mooie Scheldeland.