Positief in beeld brengen helpt

De coronacrisis toont aan dat ons beeld over ouderen nog al te vaak negatief is. Alle 65-plussers zijn plots kwetsbaar en moeten binnen blijven, was de initiële boodschap. Een gesprek met gerontoloog Daan Duppen over beeldvorming en stereotypering van ouderen.

Betekent beeldvorming en stereotypering hetzelfde?

Daan Duppen: “In mijn ogen wordt beeldvorming gevoed door iemands ervaring en stereotypen. Dat kan dus zowel in positieve als negatieve zin gebeuren. Hoe kijken wij naar personen die anders zijn dan onszelf? Veel hangt af van je eigen sociaal netwerk. Ideeën en beelden worden wel gevormd tijdens je opvoeding, maar door in contact te komen met anderen, ga je merken dat bepaalde beelden niet kloppen. Dan komt het er op aan om te kunnen bijsturen, en dan is een netwerk dat voorbij die stereotypen kijkt belangrijk. Ik heb bijvoorbeeld een heel mooi beeld meegekregen bij mij thuis over gender. Mijn ouders hadden een heel zorgzame relatie met elkaar. Door die positieve ervaring kreeg ik een respectvol beeld over relaties tussen mannen en vrouwen.”

De coronacrisis toont aan dat ouderen nog altijd als een homogene groep worden beschouwd. Waarom is dat beeld zo hardnekkig aanwezig?

Daan Duppen: “Wel, in feite moeten we spreken over het sociaal fenomeen ageism (er bestaat geen Nederlands woord hiervoor). Ageism kent 3 dimensies: stereotypen die we gebruiken; vooroordelen en als laatste discriminatie. Dat fenomeen zit doordrongen in onze samenleving en heeft een grote invloed op onze algemene beeldvorming van ouderen. De coronacrisis heeft op veel vlakken pijnlijke zaken blootgelegd. Ik besef dat er in de coronacrisis snel moet worden gehandeld, en waarschijnlijk is daardoor in sommige landen leeftijd als belangrijkste criterium overgebleven om bepaalde beslissingen te nemen. Niet in België voor alle duidelijkheid. Maar chronologische leeftijd zegt uiteraard niet alles. Hoe oud iemand zich voelt, wordt eveneens bepaald door sociale context, doelen en cultuur.”

Heeft dat onder andere te maken met wat hoogleraar Baldwin Van Gorp (KU Leuven) stelt dat iedereen zich zondigt aan ‘framing’? Wat bedoelt hij daarmee?

Ik moet eerlijk toegeven dat ik te weinig ken van zijn werk. Maar als ik zie hoe de media ouderen in beeld brengt zit het niet goed. De berichtgeving is vaak negatief.

Kunnen we zonder stereotypering?

Daan Duppen: “We kunnen niet zonder. We zoeken verklaringen voor dingen die we niet kennen. Stereotypen helpen ons om bepaalde dingen te begrijpen, ook al zijn ze fout. Bijvoorbeeld, toen mijn dochter 5 jaar was, vroeg ze me waarom mémé haar niet verstaat. Haar omgeving antwoordde eenvoudig: mémé is oud. Terwijl de oorzaak ligt bij een gehooraandoening. Soms zijn correcte antwoorden te complex om over te brengen en grijpen we terug naar eenvoudige stereotypen. Belangrijk is wel dat we blijven stilstaan bij stereotypen, want anders gaan we vlug de discriminerende toer op. Door net met anderen in dialoog te gaan, zijn we instaat om onze beeldvorming aan te passen.”

Kan er ook gesproken worden van self-ageism?

Daan Duppen: “Ageism is een heel complex gegeven. Maar je kan zeker ook spreken van self-ageism. Wat we vaststellen is dat in een samenleving waar veel ageism aanwezig, self-ageism ook stijgt. Dat wil zeggen, hoe meer je als oudere geconfronteerd wordt met negatieve stereotypering over leeftijd hoe vlugger je die negatieve beeldvorming eigen zal maken. Een klassiek voorbeeld is die van een oudere werknemer die minder vlot overweg kan met digitalisering. Als we mensen een cultuur meegeven dat hun leeftijd de bepalende factor is waarom ze niet meekunnen, gaan ze dat ook stilaan geloven. Er bestaan wel strategieën om ageism tegen te gaan. Alleen ligt volgens mij de focus iets te veel op persoonlijkheidskenmerken. Wat voor extra druk zorgt bij de persoon zelf. Want als hij niet kan bijbenen ondanks allerlei vorming, is het de persoon zelf die faalt.”

Hoe kunnen we dan stereotypering positief doorbreken?

Daan Duppen: “De Wereldgezondheidsorganisatie beveelt 3 strategieën aan. In 1ste instantie moet de wetgeving en het beleid hiervoor oog hebben. In Vlaanderen geeft de Vlaamse Ouderenraad advies aan de regering. Recent wordt er werk gemaakt van een Ouderrechtencommissariaat. Anderzijds kunnen overheidsdiensten zelf het goeie voorbeeld geven door extra te investeren in oudere werknemers. De 2de strategie gaat over educatie. Dat gaat van de kleuterklas tot 60-plussers. Er is immers heel veel kapitaal aan kennis aanwezig in onze samenleving. Laten we die kennis niet verloren gaan door er van uit te gaan dat mensen vanaf een willekeurige leeftijd op rust moeten. Als laatste kunnen we meer inzetten op intergenerationele solidariteit. We moeten loskomen van het zwart-wit idee jong/oud. Laten we duidelijk zijn dat die 3 strategieën op elkaar inwerken en elkaar versterken.”

Is er een verschil tussen landen op vlak van ageism? Bijvoorbeeld tussen landen met een meer collectivistische achtergrond zoals Japan, en landen met een individualistische achtergrond zoals België?

Daan Duppen: “De vergelijking tussen landen is zeer complex en niet eenvoudig in kaart te brengen, onder andere omwille van de verschillende meetinstrumenten die gebruikt worden. Maar er bestaat een studie waar alle beschikbare data over hoe naar ouderen wordt gekeken, worden samengebracht. De onderzoekers dachten dat men in landen zoals China of Japan positiever naar ouderen zou kijken. Dit blijkt echter niet zo. In landen waar vroeger sterke collectivistische tradities bestonden (waaronder de kinderlijke gehoorzaamheid voor ouderen), is door de snelle demografische veranderingen de kijk op ouder worden door de jongere generaties ook veranderd. Het is dus een moeilijke puzzel om te leggen. Ook tussen Europese landen onderling zijn er grote verschillen op dat vlak. Vandaag kijken we naar ouderen vanuit een sterke socio-economische bril, maar misschien is dat binnen 20 jaar anders.”

Volgens de Sociale Identiteit Theorie zouden mensen hun eigen leeftijdsgroep positiever inschatten. Maar ouderen doen dit blijkbaar niet. Hoe zou je dat verklaren?

Daan Duppen: “Dat is volgens mij een gevolg van de onrealistische beelden over ouderen die we zien in media. Ofwel worden ouderen voorgesteld als zwak of kwetsbaar. Ofwel als de hippe actieve senior. Het is bijna cartoonesk. Ouderen vereenzelvigen zich hier niet mee, waardoor ze waarschijnlijk hun leeftijdsgroep ook als minder positief gaan beschouwen.”

Je bent ook van mening dat de negatieve beeldvorming van ouderen een weerslag heeft op hun gezondheid. Kun je dit nader verklaren?

Daan Duppen: “Dat is wetenschappelijk onderbouwd. Studies tonen effectief aan dat er verbanden zijn tussen ageism, gezondheid en economische impact. Negatieve beeldvorming en de perceptie van niet meer mee te tellen in de samenleving verhoogt namelijk de kans op alcoholisme, risicovol gezondheidsgedrag, of mis(be)handeling bij ouderen. Bijgevolg krijg je een negatieve impact op levensduur en -kwaliteit.”

Ouderen komen tegenwoordig wel vaker in beeld. Maar vaak is het beeld zwart/wit, ofwel zijn ze afhankelijk ofwel actief. Hoe kunnen we ouderen op een betere manier zichtbaar maken?

Daan Duppen: “Door ze op een meer realistische manier te brengen. We kunnen dat moeilijk op foto’s vastleggen. Maar door hun activiteiten in beeld te brengen, zal dat misschien wel lukken. Onlangs werd in ‘De Afspraak’ op Canvas een oudere bewoner van een woonzorgcentrum aan het woord gelaten, wat ik zeer positief vind. Op die manier wordt hun stem gehoord. Het komt er op neer ouderen te betrekken en te waarderen voor hun mening. Laat ouderen over alle maatschappelijke thema’s meepraten, en niet enkel over pensioen en het ‘ouder worden’. Levenslang leren dus in realiteit en niet enkel in de enge, schoolse opvatting van het woord.”

Dit is een artikel uit S-Plus Mag juli 2021. Lees hier nog meer artikels.